Çocuklara Ödül ve Ceza Verilmeli Mi? Uzmanından Tavsiyeler

Ödül ve ceza, davranışı başlatmak ve devam ettirmek için veya istenilmeyen davranışın son bulması için kullanılır. Ödül, daha çok bir davranışı yaptırmayı başarmak istiyorsak kullandığımız bir yöntemdir. Davranışı pekiştirmede de kullanılabilir.

Ceza ise tam tersidir. Veren için de alan içinde kötü bir durumdur. Cezada sistem şöyle işler; genelde istenmeyen bir davranış vardır ve o davranış sonlandırılmak için ceza verilir. Ceza alan kişi almış olduğu cezadan korkmuş, kaygılanmış, endişe duymuşsa eğer davranışı sonlandırır. Fakat bunu davranışın neden sonlandığını bildiği için değil, cezadan korktuğu için yapar.  Öğretme ve eğitme gerçekleşmez. Cezanın öğretme ve eğitme amacında kullanılıması amaca yönelik değildir.Bir sonlandırma için kullanılıyorsa kesinlikle amaca yöneliktir ve kısa vadelidir.Çünkü çocuğun cezayla olan korkma ilişkisi geçtikçe, çocuk o davranışı tekrarlar.Ayrıca çocuk davranışı neden sonlandırmış olduğunu anlamaz. Davranışla amaç ilişkisi kuramaz, o yüzden ceza motivasyonel bir sistem değildir. Davranışı oluşturmada,geliştirmede ve pekiştirmede kullanılması gereken sistemler arasında çok da yer almamalıdır.

Çocuklarda Olumlu Davranış İçin Ödül Veya Ceza Gerekli Mi?

Çocuklarda olumlu davranış kazandırma konusunda ödül kullandığımız bir yöntemdir. Örneğin, yemeğini zor yiyen bir çocuğa, ‘Yemeğini yersen sana çikolata vereceğim.’ gibi bir söylemde bulunursak bu ödülle ilgili bir vaat içerir. Çocuk yemeğini yiyerek bu davranışın eylemini yapar ve sonunda ödüle kavuşur.Ödül iki tarafın mutlu olabileceği bir sistem olmasına rağmen, uzun vadede davranış oluşturma ve pekiştirme konusunda işe yaramaz.Çünkü ödülü devamlı arttırmamız gerekir.İlk günler bir parça çikolata iken sonraki  günler iki parça çikolata ister ve ödül arttırılır.Ödülde çocuğun yaşı büyüdükçe, çocuğun ödüle alışma süresi artar ve yeni ödül beklentisi içine girer.Bu yüzden ödül eylemden çok, çocuğun odağını ödüle çeviren bir sistemdir. Bizim amacımız davranışı oluşturmak ve pekiştirmek olmalıdır.

Çocuklarda ceza, davranışı kazandırma, davranışı oluşturma, davranışı pekiştirme konusunda yer almamalıdır. Ceza veren kişiye karşı kin ve intikam duygusu yaratır. Cezayı veren kişiden nefret eder ve onu görmek istemez. Örneğin, ebeveyni çocuğa ‘Odana git çabuk cezalısın, akşama kadar odandan dışarıya çıkmayacaksın’ dedi. Çocuk odaya farklı duygularla girer, annemden nefret ediyorum, ne kadar kötü bir annem var, keşke benim annem olmasaydı ondan nefret ediyorum, ondan intikam alacağım gibi düşünceler içerisinde olur. Aslında kesmek istediğimiz davranışını neden yaptığını, neden  yanlış olduğunu düşünmüyor. Tek düşündüğü, ebeveyninden nefret ettiğidir. Cezada  amaca ulaşarak davranışı sonlandıramayız. Ödül ve cezayı çocuk eğitiminde yerine göre ve az kullanmalıyız.

Ödül Yöntemini Kullanırken Dikkat Etmemiz Gerekenler

Çocuklarda ödül yöntemini kullanırken yapmamız gereken, çocuğun eylemi anlaması, eylemi içselleştirmesi ve davranışın neden yapması gerektiğini anlayıp onu alışkanlık haline getirip yapmasını sağlamaktır. Ödülün bu hale gelmesi için örneğin, ‘Yemeğini yersen sana çikolata vereceğim.’ İlk gün, ikinci gün verebilirsin. Daha sonrasında araya taktir girmelidir. Yemeğini çok güzel bir şekilde yedin. Yemeğini yediğin zaman hemen büyürsün. Büyüdüğün zaman daha iyi öğrenmeye başlıyorsun, vücudun gelişiyor, boyun uzuyor gibi örneklerle bu davranışı yaptıktan sonra onun hayatına ne katacağını örneklerle aklına yerleştirmemiz gerekiyor. Bu sayede çocuk davranışı ödül için değil, hayatına getirecekleri için yapmaya başlayacak. Sizde ödülü yavaş yavaş hayatınızdan çıkararak yerine takdir koymalısınız. O davranış gerçekleştiğinde hayatında ne değişeceğini ,olumlu ne olacağını her davranışı yaptığında hatırlatmalıyız.

Çocuklarda Ceza Yerine Kullanabilecek Alternatif Öneriler

Çocuğunuzun istenmeyen bir davranışını değiştirmek istiyorsunuz. Konuşarak, anlatarak, duygularınızı ifade ederek, davranışının zararlarını söyleyerek bu davranışı neden yaptığını onunla konuşarak davranışını değiştirmeye çalıştınız. Fakat bunların hepsini yaptığınız halde ve çocuğunuzun davranışları hala devam ediyorsa, çocuk yaptığı davranışın sonucuna katlanmalı. Cezada en önemli kriterlerden bir tanesi verilen ceza amaca yönelik olmalı, verilen ceza sonuçla eylemle ilişkili olmalıdır. Çocuk günün sonunda bu cezayı neden aldığını anlamış olmalıdır. Cezayı, hangi eylemi yaparsa bir daha bu cezayı almayacağını kendi de bilmeli ailesi de bilmelidir. Bu eylemin arkasından yapıcı bir konuşma yapılmalıdır. Çocuklarda ceza yerine kullanılabilecek alternatif yöntemler şunlardır:

Sönmeye Tabi Tutma

Çocuğun ilgi çekmek için yaptığı istenmeyen davranış görmezden gelinir. Örneğin, ilgi çekmek için yaramazlık yapan çocuğun görmezden gelinmesi.

İstenmeyen Davranışın Tersini Pekiştirme

Çocuk istenmeyen davranış yaptığında görmezden gelinir, istenen davranışı yaptığında pekiştirilir. Örneğin, öğrenci söz almadan konuştuğunda öğretmeninin onu dinlememesi, parmak kaldırdığında ona söz hakkı vermesi.

Ortamı Değiştirme

İstenmeyen davranış oluştuğunda, çocuğu ortamdan uzaklaştırarak istenmeyen davranışa neden olan uyarıcılar ortamdan kaldırılır. Örneğin, yüksek sesden rahatsız olan çocuğun ortamdan uzaklaştırılması.

Bıktırma

Çocuk bıkıncaya kadar istenmeyen davranış yaptırılır. Örneğin, sürekli kağıttan kuş yapan çocuğa bol miktarda kağıt vererek  bıkıncaya kadar kuş yaptırmak.

Olumsuz Pekiştirme

Çocuğun istenilen bir davranış sergilediği takdirde istemediği durumdan kurtarılmasıdır. Örneğin, çocuk oyuncaklarını toplamadığı taktirde dışarı çıkamayacağını, ancak toplarsa dışarı çıkabileceğinin ona aktarılması.

Sabırla Bekleme

Çocuğun istenmeyen davranışının, sabırla değiştirilmesinin beklenmesidir. Örneğin, üç yaşındaki bir çocuk da mülkiyet duygusu olmadığı için , komşuda ki oyuncağı eve getirebilir.

Yazı içeriği sadece bilgilendirme amaçlıdır, tanı ve tedavi için mutlaka doktorunuza başvurunuz.